Zapewne każdy podczas kąpieli zauważył, że gąbka ściśnięta w dłoni i zanurzona w wodzie po zwolnieniu uścisku gwałtownie ją wchłania (absorbuje), a po wyjęciu z wody powoli ją uwalnia. W otaczającej nas przyrodzie występują układy, które przez analogię można porównać do gąbki i jej właściwości. Na podobnej zasadzie funkcjonują między innymi lasy, torfowiska wysokie i gleba. Mają one zdolność do retencjonowania (magazynowania) wody, głównie opadowej, przez co pełnią funkcję naturalnych zbiorników retencyjnych. Jakie to ma znaczenie dla przyrody i człowieka? Otóż te naturalne zbiorniki retencyjne chronią nas przed powodziami, których skutki mogą być dla przyrody, a w szczególności dla człowieka katastrofalne. Podczas długotrwałych, czy też gwałtownych opadów wszystkie warstwy lasu: drzewa, podszyt, runo leśne i gleba, gromadzą i zatrzymują wodę, przez co las staje się jej wielkim rezerwuarem (zbiornikiem retencyjnym). Jeden hektar lasu liściastego zatrzymuje około 50 m3 wody (pojemność retencyjna), którą powoli oddaje, zapobiegając w ten sposób powodziom. Ma to szczególne znaczenie w lasach górskich. W czasie opadów na zalesionym stoku zatrzymywanych jest 40 – 50% wody opadowej, a szybki spływ powierzchniowy to jedynie 2 – 15 %. Wylesiony stok zatrzymuje zaledwie 10 – 25 % wody opadowej, podczas gdy 55 – 80 % spływa natychmiast zasilając górskie potoki, co powoduje szybkie wezbrania wód i w konsekwencji powódź.
Fot. 1 Jeden ze sztucznych zbiorników retencyjnych w lasach Beskidu Sądeckiego.
W czasie długotrwałej suszy las powoli oddaje nagromadzoną wodę, dzięki czemu sam nie obumiera, jednocześnie zapewniając rzekom tzw. przepływ biologiczny, warunkujący zachowanie życia biologicznego. Umożliwia to również pozyskiwanie wody do celów spożywczych, sanitarnych i przemysłowych. Las, podobnie jak gąbka ma jednak ograniczoną pojemność (zdolność retencjonowania wody), dlatego pracownicy Lasów Państwowych, w ramach ogólnopolskiego programu „Mała retencja górska”, aby przeciwdziałać skutkom szybkiego odpływu wód opadowych na terenach górskich, przekształcają naturalne zagłębienia terenu w małe zbiorniki retencyjne, wspomagające retencję naturalną (fot. 1).
Fot. 2 Mech torfowiec
Podobnie jak las, niezwykle cennym obiektem przyrodniczym (ekosystemem) pełniącym funkcje zbiornika retencyjnego jest torfowisko wysokie. Powstaje ono na podłożu nieprzepuszczalnym i zasilają go tylko wody opadowe. W krajobrazie ma wygląd spłaszczonej kopuły na równinie, coś w rodzaju tortu o nieregularnym kształcie, którego brzeg z ociekającą wodą nazywa się okrajkiem. Powierzchnia torfowiska ma strukturę dolinkowo – kępkową (suche kępki, mokre dolinki). W Małopolsce torfowiska wysokie występują głównie w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej. Największe z torfowisk o nazwie „Puścizna Wielka” ma około 500 hektarów powierzchni. Torfowiska wysokie „rosną” w górę, przyrastając w ciągu roku zaledwie kilka milimetrów, a ich wiek ocenia się na kilka tysięcy lat. Są to potężne zbiorniki retencyjne. Obliczono, że w latach 80 – tych torfowiska w Kotlinie Orawsko-Podhalańskiej zawierały około 53 mln m3 wody! Jak to się dzieje, że torfowiska wysokie potrafią gromadzić tak duże ilości wody? Szczególną rolę w tworzeniu masy torfowiska i zdolności absorpcji wody pełni mech torfowiec Sphagnum (fot. 2). Ilość wchłoniętej wody przekracza 20 – krotnie ciężar suchej masy tego mchu. Zdolność pochłaniania i gromadzenia tak dużej ilości wody mech ten zawdzięcza znajdującym się w liściach martwym komórkom wodonośnym, przypominającym beczułki (fot. 3). Pamiętajmy, że podobną rolę w runie leśnym pełnią również inne gatunki mchów.
Fot. 3 Zdjęcie mikroskopowe powierzchni liścia torfowca z widocznym dużymi komórkami wodonośnymi.
Chrońmy lasy i torfowiska wysokie, które biorą udział w regulacji bilansu wodnego! Zachęcamy Was do bezpośredniego poznania przyrody tych cennych ekosystemów. Las możecie poznać wędrując ścieżkami przyrodniczymi, o których informacje znajdują się na stronach internetowych Nadleśnictw. Ścieżka dydaktyczna oprowadzi Was również po jednym z najlepiej zachowanych torfowisk wysokich i jedynym chronionym torfowisku w Małopolsce o nazwie „Bór na Czerwonym” (koło lotniska w Nowym Targu). Informacja na stronie internetowej Nadleśnictwa Nowy Targ.